🔰ભારતીય લોકતાંત્રિક સંસ્કૃતિ: સહિષ્ણુતા🔰

● ભારતીય લોકતાંત્રિક સંસ્કૃતિ: સહિષ્ણુતા ● 

         Image From Bangkok.unesco.org

       સહિષ્ણુતા એટલે વિરોધી વિચારો ને સહન કરવા. સહિષ્ણુતા,જેને અંગ્રેજી માં Tolerance કહેવાય છે, એટલે વર્તન અને માન્યતાઓને સ્વીકારવાની ઈચ્છા જે તમારા પોતાના કરતા અલગ છે, જો કે તમે કદાચ તેમની સાથે સંમત ન હોવ અથવા તેને મંજૂર ન કરો. 

      એવું માનવામાં આવે છે કે ભારતમાં લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓ બ્રિટિશ રાજમાં સ્થાપિત થઈ પરંતુ લોકતાંત્રિક સંસ્કૃતિ પ્રાચીન કાલથી જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.ચોલ કાલના  પ્રાચીન એકમો લોકતંત્રના રૂપમાં વિદ્યમાન હતા. શંકરાચાર્ય દ્વારા ઉત્તર ભારત આવીને શાસ્ત્રાર્થમાં વિદ્વાનને હરાવવા છતાં તેમના વિરુદ્ધ કોઈ નુકસાનકારી કાર્યવાહી ન થવી પ્રાચીન ભારતમાં મૌજુદ લોકતાંત્રિક સંસ્કૃતિ અને સહિષ્ણુતાની ઉમદા મિસાલ છે. 

       સમ્રાટ અશોકનું કલિંગ યુદ્ધ પછી હૃદય પરિવર્તન અને  ધમ્મ નીતિને અપનાવવી સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે. વૈદિક કાળમાં સભા, મહાજનપદોમાં ગણરાજ્ય, બૌદ્ધ કાલમાં સંસ્થાગાર અને બૌદ્ધ સંઘ લોકતાંત્રિક સંસ્કૃતિ અને સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. 

      અકબર બાદશાહના સમયમાં સમન્વિત સંસ્કૃતિ, કલા, સ્થાનીય શાસકો ને સંરક્ષણ, સંસ્કૃત ભાષાને સમર્થન, સ્થાનીય સાહિત્યને સમર્થન સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે. ભક્તિ અને સૂફી આંદોલનના અનેક સંતો દ્વારા કહેલી વિદ્રોહાત્મક ભાષાને મધ્યકાલીન જનતા દ્વારા સહન કરવી સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે. 

      સંત કબીર દ્વારા મૂલ્લા-પંડિત પર કરેલા શાબ્દિક પ્રહારો અને વિદ્રોહના બાવજુદ તેમના વિરુદ્ધ કઠોર કાર્યવાહી ન થવી સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે. 

      આધુનિક કાલમાં મહાત્મા ગાંધી દ્વારા ઔપનીવેશિક માનસિકતા અને  દબાવકારી ગતિવિધિ વચ્ચે સત્ય અને અહિંસા પર મક્કમ રહેવું સહિષ્ણુતાની પરાકાષ્ઠા હતી. ગાંધીજીના કહેવા પર ડૉ. આંબેડકર દ્વારા પૂના પેક્ટનો સ્વીકાર કરી લેવો સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે. 

       સ્વતંત્રતા આંદોલનના મૂલ્યોનો ભારતીય સંવિધાનમાં પ્રભાવ જોવા મળે છે જેમ કે આર્ટિકલ 25,29 અને 30 વિભિન્ન અલ્પસંખ્યક અને સાંસ્કૃતિક સમૂહોની સંસ્કૃતિને સહન કરવાનું મનોબળ પૂરું પાડે છે અને Dpsp માં સામાજિક લોકતંત્ર સ્થાપિત કરવા પર રાજ્યને કરાયેલ નિર્દેશ સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે.

       વરિષ્ઠ નાગરિકો દ્વારા ટેકનોલોજીથી સહજ થવાની કોશિશ અને પશ્ચિમી સંસ્કૃતિની અસરમાં થતી વૃદ્ધિ પ્રત્યે સમાયોજિત થવાની વૃત્તિ સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે . ગ્રેટા થનબર્ગના આંદોલન પછી USA માં વિશ્વ ની સરકારો દ્વારા જલવાયુ પરિવર્તન પર કાર્યયોજના શિખર સમ્મેમલનનુ આયોજન કરવું સહિષ્ણુતાનું ઉદાહરણ છે. 

      આ ઉમદા પ્રકારના ગુણ સહિષ્ણુતાની મંજિલ પર પહોંચવા માટે રસ્તામાં નમ્રતા અને અપ્રત્યક્ષ સમાજમાં સુધારણા કરવાથી બચવું જેવા ગુણ હોવા આવશ્યક છે.

      મહાત્મા ગાંધી 'સત્ય ના પ્રયોગો' માં લખે છે-

"અહિંસા એ નમ્રતાની પરાકાષ્ઠા છે અને એ નમ્રતા વિના મુક્તિ કોઈ કાળે નથી એ અનુભવસિદ્ધ વાત છે." 

     અને કહેવાય છે કે "એવા સમાજને કે જેમાં તમે પ્રત્યક્ષરીતે હાજર ન હો , તે સમાજમાં સુધારા લાવવાના પ્રયત્ન ન કરો . તમે માત્ર તેમાં પાયમાલી(havoc) સર્જવામાં સફળ થશો".

     ઉપરોક્ત ઉદાહરણોની તુલનામાં કેવળ એક વિરોધી વિચારકનો નમ્રતાસભર અને સુંવાળા લેહજામાં આપેલો જવાબ જો આપણને આગબબુલા કરી દે, સખત કાર્યવાહી કરવા મજબૂર કરે, નિગરાની તંત્રના પેંતરાઓ લાગુ કરાવે તો સમજવું કે આપણામાં આ ઉચ્ચ પ્રકારના ગુણ સહિષ્ણુતાનો અભાવ છે અને આ આપણા ભારતીય સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોનો હ્રાસ છે અને આવું કરવું અમસ્તા જ આપણી તુચ્છતાને જાહેર કરે છે.

     ઉદાહરણ તરીકે સામાન્ય વાત માટે આગબબુલા થઈ કોઈ વ્યક્તિનું એવું નુકસાન કરી દેવું કે જેનાથી તેની જીવન જીવવાની મનોવૃત્તિ સમાપ્ત થઈ જાય અથવા સામાન્ય જીવનમાં તેની વાપસીના તમામ રસ્તા બંધ થઈ જાય વગેરે. પરંતુ ધ્યાન થી જોવામાં આવે તો આ બધી કાર્યવાહી કરવાનો, અપ્રત્યક્ષ સમાજ માં હસ્તક્ષેપ કરવાનો, પોતાની તાકાત અને ઓળખનો ખોટો ઉપયોગ કરવાનો, લોકોને તેના અધિકારથી વંચિત કરવાનો આપણને કોઈ અધિકાર ન હતો. 

     એટલે જ તો સહિષ્ણુતા એવો ઉમદા ગુણ છે કે જે વ્યક્તિના જ્ઞાનથી નહી તેના કાર્યોથી ઓળખાય છે.

     સહિષ્ણુતાના પાલનની વધારે આશા એ લોકો થી રાખવામાં આવે છે જે સમાજનો એલિટ વર્ગ છે, અકેડેમિક સ્તર પર ઉચ્ચ પદોને સુશોભિત કરે છે, રાજનીતિક ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચ પદધારિત રાજનીતિજ્ઞો, સામાજિક કાર્યકર્તાઓ વગેરે. વર્તમાનમાં તેઓમાં જાણેઅજાણે આ ઉચ્ચ પ્રકારના ગુણ સહિષ્ણુતાની ઊણપ દેખાય છે.

આ ઉમદા ગુણ સહિષ્ણુતાને પુનઃ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. સહિષ્ણુતાને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા માટે તેના અભાવમાં કરેલી તમામ કાર્યવાહીઓને પાછી ખેંચી લેવી પડશે અને વ્યક્તિઓ સાથે પુનઃ સામાન્ય સંબંધ સ્થાપિત કરવો પડશે. 

લેખ : અકબરઅલી અધેલી